Staat het mbo-onderwijs aan de vooravond van een revolutie?

Eindproductie opleiding journalistiek

tekenen van verandering: hoe technologie het mbo vernieuwt

De mbo-sector kampt met demografische krimp, een lerarentekort en de groeiende vraag naar vakmensen zorgt ervoor dat ze van opleidingen worden geplukt. Experts zien in gepersonaliseerd onderwijs de oplossing om beter in te spelen op de arbeidsmarkt. Maar is de verandering echt noodzakelijk en kan dit zomaar in Nederland? Lees het door op de knop te drukken.

Dalende studentenaantallen, een recordaantal uitvallers en een nijpend lerarentekort maken hervorming onvermijdelijk. Steeds meer scholen kiezen daarom voor een fundamenteel andere aanpak: flexibel en gepersonaliseerd onderwijs. Studenten volgen minder klassikale lessen en bepalen meer zelf hun leerroute. Dit systeem belooft maatwerk: leren op je eigen tempo, op een manier die bij jou past.

Follow the Money waarschuwde vorig jaar voor chaos: studenten zouden verdwalen in rumoerige leerpleinen en scholen zouden de vernieuwing vooral gebruiken om het lerarentekort op te lossen.

Op bezoek bij Noorderpoort: willen studenten meer zeggenschap over hun leertraject?

Aan de rand van de Groningse campus Zernike vind je het gebouwtje van Noorderpoort Procestechniek. Op deze locatie, die uit vier lokalen en een kantine bestaat, hebben de eerstejaarsstudenten over een kwartiertje Nederlands.

“We hebben hier vier dagen in de week les en nog één dag in Delfzijl,” vertelt Dani, een van de leerlingen, die ondertussen naar de suikervrije frisdrankautomaat beweegt. Van een hypermoderne mbo-revolutie is op het eerste gezicht nog geen sprake.

Even later druppelen de leerlingen het aangrenzende lokaal binnen. Na een korte uitleg halen ze de laptops tevoorschijn waarop ze voor zichzelf kunnen werken. Met een online programma kan iedere student zelf kiezen aan welk onderdeel hij of zij werkt.

“Kies het onderdeel waar je nog moeite mee hebt,” draagt de lerares Nederlands de klas op.

Wat vinden de studenten van de plannen voor een vrijer onderwijs, waarin ze meer keuzes mogen maken? Zou dit hun motivatie vergroten, of vreest de klas juist verstrikt te raken in een overvloed aan keuzes? Luister naar het audiofragment hieronder voor hun mening.

Dat Noorderpoort druk bezig is met het personaliseren van onderwijs, ziet ook het innovatieplatform MBOin2030. Dit netwerk van ruim vierhonderd 'meedenkers', opgericht in 2019 door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het mbo toekomstbestendig te maken, reikte in november een prijs uit aan de school.

Noorderpoort won samen met MemoryLab de challenge ‘Gepersonaliseerd Leren’ van MBOin2030. MemoryLab is een online leeromgeving die zich, mede door kunstmatige intelligentie, automatisch aanpast aan het niveau van de student en wordt inmiddels op vier vestigingen van Noorderpoort ingezet. Ook het Alfa-college neemt deel aan deze vernieuwende aanpak.

Hoogleraar Hedderik van Rijn van de Rijksuniversiteit Groningen doet onderzoek naar geheugen. Hij heeft met MemoryLab een adaptief leersysteem ontwikkeld dat bijhoudt hoe snel een student nieuw geleerde informatie vergeet.

“Wanneer je iets nieuws leert, herhaalt het systeem precies die dingen die je op dat moment bijna vergeten bent. Feiten die je al kent, herkent het systeem en slaat het over. Zo wordt leren optimaal en gepersonaliseerd,” legt Van Rijn uit.

"In het mbo kom je studenten tegen die via verschillende paden instromen. Voor sommigen zijn rekenfeitjes bijvoorbeeld zo lang geleden dat ze volledig zijn weggezakt, terwijl anderen net hun eindexamen wiskunde op havo-niveau hebben afgerond. Het niveauverschil is hierdoor groot," zegt Van Rijn.

Met het online leersysteem kunnen studenten oefenen op hun eigen niveau, wanneer ze maar willen. Van Rijn: “Studenten zijn enorm enthousiast. Ze vinden het prettig dat ze zelf kunnen kiezen wat ze doen en dat het systeem aangeeft wanneer ze de stof voldoende beheersen. Een deel van de onzekerheid wordt zo weggenomen.” Daarnaast helpt het systeem docenten om het niveau van iedere student goed in kaart te brengen.

Als het aan Van Rijn ligt, blijft het niet bij rekenen. “In principe zouden we dit systeem voor alles kunnen gebruiken waarbij begrippen geleerd moeten worden. Bijvoorbeeld in de autotechniek, om te onthouden welke onderdelen bij een automotor horen.”

Noorderpoort is zeker niet de enige school die werkt aan gepersonaliseerd onderwijs. “Elke mbo-school is hiermee bezig, net als met modulair onderwijs,” zegt Mark van der Meer, bijzonder hoogleraar onderwijsarbeidsmarkt aan de Tilburg Law School en aanjager van het thema 'De veranderende taken en rollen van docenten' bij innovatieplatform MBOin2030.

Kijk hieronder het filmpje met de toekomstplannen van het MBOin2030

Tekst gaat verder onder video

Waarom is verandering volgens experts noodzakelijk?

Is het verstandig om een onderwijssysteem dat al jaren in gebruik is volledig op de schop te gooien? Nicolette van Halem, universitair docent onderwijskunde aan de Universiteit van Amsterdam, vindt van wel. “We staan er niet goed voor,” zegt ze. “Er zijn genoeg redenen om het te veranderen, bijvoorbeeld de achteruitgang van de basisvaardigheden.”

Tegelijkertijd zijn er voorbeelden waarbij gepersonaliseerd onderwijs mislukte. Orthopedagoog en voormalig mbo-docent Paula van Manen beschreef in haar boek Wanneer krijgen we weer les? hoe zij de overgang naar gepersonaliseerd onderwijs ervaarde op het ROC waar ze lesgaf. Dit kostte haar uiteindelijk haar baan.

De traditionele klaslokalen werden vervangen door open ‘leerpleinen’, waar studenten zelfstandig moesten werken, en docenten werden ‘leercoaches’. Maar het experiment mislukte: veel studenten haalden hun diploma niet of liepen forse vertraging op. “Ik zag studenten zwemmen op de rumoerige leerpleinen, sommigen waren echt aan het verzuipen,” zei Van Manen. “Ik kan dat eigenlijk geen onderwijs noemen. Het is pedagogische en didactische verwaarlozing.”

Van Halem erkent dat een gebrek aan structuur en begeleiding juist een negatief effect kan hebben. Maar volgens haar betekent dit niet dat de nieuwe vorm afgeschreven moet worden. “Er wordt vaak gedacht dat gepersonaliseerd leren betekent dat studenten volledig individueel werken, maar samenwerking speelt juist een belangrijke rol,” legt ze uit. Studenten zoeken actief hulp bij docenten en elkaar, waardoor een nieuwe dynamiek ontstaat.

Docenten als coaches

In theorie kan gepersonaliseerd onderwijs studenten meer motivatie en zingeving geven, maar docenten moeten hierin goed worden getraind. “Coaching is een vaardigheid die je niet zomaar beheerst,” zegt Van Halem. “En dit wordt vaak nog niet meegenomen in lerarenopleidingen.”

Mark van der Meer van MBOin2030 sluit zich daarbij aan. “Je kunt niet zomaar verwachten dat mbo-studenten ineens de regisseur zijn van hun eigen leerproces. Hoe weet je wat je moet leren? Dat is een vaardigheid op zich en vereist stevige begeleiding.”

Daarnaast brengt deze aanpak praktische uitdagingen met zich mee, zoals de kosten van individuele begeleiding. “Als je echt iedereen persoonlijk wilt begeleiden, is dat ontzettend duur. Tenzij je geen begeleiding biedt, maar dan verzuipen studenten natuurlijk,” aldus Van der Meer.

Wat is dan de beste onderwijsvorm? Moet je vasthouden aan klassikale instructie of overstappen op een individuele, onderzoekende aanpak? “Het antwoord is niet zwart-wit. Het hangt af van wat een student al weet en wat hij nog moet leren. Zonder goede voorkennis kan een student verdwalen in een te vrije leeromgeving,” zegt Van der Meer.

Daarom pleit hij voor een hybride aanpak, waarin per student wordt gekeken naar de beste vorm van instructie. “Scholen moeten goed in kaart brengen waar studenten staan en welke begeleiding ze nodig hebben. Dan kun je bepalen welke instructievorm het meest effectief is.”

Randvoorwaarden voor succes

Om deze onderwijsvernieuwing succesvol te implementeren, zijn bepaalde randvoorwaarden cruciaal. Schoolleiders spelen hierin een sleutelrol. “Ze moeten docenten de tijd en ruimte geven om zich deze nieuwe werkwijze eigen te maken,” stelt Van Halem. In plaats van grote veranderingen in één keer door te voeren, pleit ze voor haalbare tussenstappen die richting geven zonder te veel druk op docenten te leggen.

Los dit het lerarentekort op?

Volgens Follow the Money gebruiken scholen leerpleinen ook als oplossing voor het lerarentekort. Maar Van der Meer ziet dat anders. “Ik denk juist dat dit meer werk is in plaats van minder. De bewijsvoering dat dit het tekort oplost, is echt dun.”

Hij verwijst naar zijn tijd als hoogleraar in Tilburg, waar deze discussie uitgebreid werd gevoerd. “Onze analyse was toen al dat dit het probleem niet zou oplossen. Blended learning, waarbij technologie docenten ondersteunt, kan helpen, maar uiteindelijk kost het alsnog veel tijd om de juiste begeleiding en leerpaden op te zetten.”

Volgens Van der Meer duurt het zeker drie jaar voordat een nieuw onderwijssysteem soepel loopt. “Docenten moeten een nieuwe rol leren, en dat leer je alleen door het te doen.”

Een systeem voor de ideale student

Hoewel gepersonaliseerd onderwijs bedoeld is om beter aan te sluiten bij de behoeften van studenten, profiteert niet elke leerling er evenveel van. Volgens docent toegepaste psychologie Henk Verhoeven profiteren vooral kansrijke studenten, terwijl kansarme studenten extra risico lopen. “Kinderen uit gezinnen waar weinig wordt voorgelezen en minder tijd is voor onderwijs, zijn vaker de dupe van onderwijsvernieuwingen,” schrijft hij in een opiniestuk op ScienceGuide.

Van Halem bevestigt deze zorgen. “Wanneer studenten zelf keuzes mogen maken, kiezen ze soms de weg van de minste weerstand,” zegt ze. Dit sluit aan bij de theorie van onderwijswetenschapper Paul Kirschner, die stelt dat zelf keuzes maken veel mentale energie kost, waardoor er minder ruimte overblijft voor het daadwerkelijke leren. “Studenten met betrokken ouders halen significant betere resultaten dan studenten zonder thuisondersteuning.”

Toch benadrukt Van Halem dat gepersonaliseerd onderwijs niet per definitie ongelijkheid vergroot. “Het beste onderwijs, ongeacht de achtergrond van de student, bestaat uit goede instructie en een sterke schoolcultuur: duidelijke structuren, hoge verwachtingen en oog voor het individu. "De sleutel ligt in de balans: voldoende vrijheid voor maatwerk, zonder de structuur los te laten die studenten nodig hebben om te slagen.”

De eerste contouren van het vernieuwde mbo beginnen zich dus af te tekenen bij het Noorderpoort. De school werkt ondertussen hard aan de volgende stappen, maar wanneer en hoe die precies worden vormgegeven, is nog niet bekend.

Dat deze transitie niet van de ene op de andere dag plaatsvindt, ondervond ook het Deltion College in Zwolle. In 2022 zette de school in op een overstap waarbij alle 250 mbo-opleidingen gebruik zouden maken van een flexibel onderwijssysteem. Opleidingsmanager Thomas Bouter vergelijkt het met een festivalschema, waarin studenten zelf hun vakken invullen.

Voorlopig wordt hiervan slechts een uitgeklede vorm toegepast. “Wij gebruiken eigenlijk maar een klein deel van het modulaire onderwijssysteem,” zegt Bouter. “Het volledige systeem, waarbij studenten zelf kiezen welke modules ze volgen en wanneer, bieden we niet aan.”

In de praktijk blijken scholen nog niet zo ver. “Het systeem zit deze trend in de weg. Het is lastig te roosteren en financieel heel lastig,” legt Bouter uit. “Als slechts acht studenten een bepaald vak willen volgen, is het niet rendabel om daar een docent op te zetten.”

Deltion heeft hiervoor een tussenoplossing gevonden met verplichte keuzedelen. “Elke opleiding biedt vier keuzedelen aan, waarvan studenten er twee moeten kiezen. Daarnaast kunnen ze Deltion-brede keuzedelen volgen, zoals een student van Travel, Leisure & Hospitality die een ICT-keuzedeel kiest. Zo houden we de klassen vol en blijft maatwerk mogelijk.”

"Gepersonaliseerd onderwijs speelt hierop in, want volgens het UNESCO-onderzoek vraagt 80% van de ouders en leerlingen om onderwijs dat aansluit bij hun persoonlijke behoeften."

De docent maakt het verschil

Het mbo kraakt in zijn voegen. Dalende studentenaantallen en een nijpend lerarentekort dwingen scholen tot verandering. Een nieuwe onderwijsvorm, beter afgestemd op de student. Wordt gezien als een oplossing, maar zonder goed voorbereide docenten dreigt chaos.

Kom in contact

Neem contact op wanneer je vragen of opmerkingen hebt